Повторительные упражнения

Упражнение 172

Прочтите. Сделайте синтаксический разбор текста.

Юктэ

Хэкупчуду тыргакакинду илан ӈэнэчимнил хокто дагадун гиллэмэду хемурипчуду юктэду бакалдычатын. Юктэ дагадун дукувун бичэн: «Эр юктэвэ урэкэл!»

Ӈэнэчимнил эр экун бисилин улгучэмэчилчэтын.

Аякакун тэдэвун! — нуӈардуктын умукэм гунчэн. — Юктэ энэ дэрурэ эендерэн, тадук эендеритви гундерэн: «Хавалкира бикэл, энэ дэрурэ хавалдякал!»

— Эду бисин ге алагун, хэгдытмэр, — гунэн ге ӈэнэчимни. — Эр юктэ упкат дяритын бисин, нуӈан бэетыкинмэ умивканивки. Эр бисин: элэ мэнми дярин, элэ кэргэнми дярин экэл хавалдяра, хавалдякал кэтэ бэел дяритын, тэгэ дярин, бэел упкачитын дяритын.

— Эр юктэ минду хуӈтувэ гундерэн, — или ӈэнэчимни гунэн, — эр юктэ сикивча бисикин, экун дярин бимчэ мудана ачин ӈэнэн? «Эр му юктэду бисигэчинин меванми тэдемэмэт дявучакал!» — минӈи дялдукив эр дукувун туги гундерэн.

Упражнение 173

Прочтите. Объясните знаки препинания в предложениях с прямой речью.

Он би элэкэсмэмэ улумичэв

Минӈи нюӈив анӈаниӈив дялупчан. Аминми минэ бэюктэдэв алагудави некэссэдечэн. Элэкэсипты сиӈилгэн аят бурурэн. Болор тыргани улумэриду сома ая очан.

— Кэ, суругэт, Ника, улумэгэт! Би синэ улумидэс алагудяӈав, — гунэн аминми, пэктырэвунми, тэвурилви гана. Си нян гакал тар пэктырэвунмэ.

Би сот уруним.

— Эдук дагаду улукил бичэтын. Мит, нуӈарватын бакаксал, вадеӈат, — гунэн аминми.

Тадук нуӈан нян минтыки гунэн:

— Си, сомат аят эруктадяна, долчачиктадяна, гиркудякал. Адыва-вал нямадива гиракталва ӈэнэчэвун. Иманна эчэн суӈта биси, гиркудяриду ая бичэн. Калакачан дэрэндулэн эмэксэл, улукил удялатын дачавун.

— Кэ, эрил улукилвэ гэлэктэгэт, — гунэн аминми. Нуӈан минэвэ улумидэв алагулчан. Улукилвэ удяктадяна, минду упкатван улгучэнденэ, ӈэнэдечэн, гундечэн:

— Эду оӈколилчал. Ичэденни? Тар дэгинӈэктэвэ чоктыча, эду няӈтава девчэ, эду-кэ дяяча. Ичэденни?

— Ами, ӈинакинми гогодёрон тала, — ӈинакин гогонмон долдыкса, би тэпкэсинчэв.

— Кэ, Ника, сурусинӈэт. Ӈинакин улукилвэ гоголлон. Би дюлэскэки туксасинчав. Ӈинакинми тэде улукилвэ гогодёчон.

Иникирвэ улукилвэ ичэксэ, би сот урунчэв, тэпкэсинчэв:

— Ами, эр-кэ улуки!

Аминми, пэктырэвунмэв тэвуксэ, минду бичэн. Адыра-да пэктырум, уручим. Амаргулди пэктырэктэлдиви вачав дюрвэ улукилвэ. Бу дюлавэр сурусинчэвун. Тар тырганиду сомат урунчэв. Туги окин-да би эчэв урунэ.

Упражнение 174

Прочтите и объясните расстановку знаков препинания.

1. Эдын сомамат эдыллэн, мол сомналла, мэйкэчиллэ, сомама тыгдэ оран, агды оран. Няӈня болонигачин оран, дылача умнэкэкэн ӈэривки, тырганил урумкур ора. Авданнал молдук буручиллэ, чипичал нямалдула дуннэлдулэ дэгиллэ. Упкаттук молдук сомат кутучитмарил дягдал, асиктал: нуӈартын окин-да чуламал, иӈиндук-тэ эвкил ӈэлэттэ. Экэл, бэюмимни, арэ: долбони хактырадун гулувун дагадун деммукир иргичил гир-куктадявкил. Би мурэли ичэчим: иду-дэ иманна бисин, ӈиӈи-дэ удялван эвкэ саврэ. 2. Су мо гараван сомналбусиндяӈасун: сунэ му чургисиктан уладяӈан. 3. Умнэт би мэдэдем: ӈи-вэл минэ мирэдукив гаран, сомналбусинан. Би дылви угирим: гулувун дагадун кумтэвчэду дявду минӈи гиркив тэгэтчэрэн, этыркэннун улгучэмэтчэрэн.

Упражнение 175

Прочтите и объясните расстановку знаков препинания.

Тар городу бичэн. Умун баян бидечэн. Умнэкэн нуӈандулан хавамни эмэчэн. Баян дюлан нуӈан дагамаракин, баян аяврин ӈинакинин нуӈанман туксанчачан. Хавамни сомат ӈэлэлчэн, ӈинакинма сомат иктэксэ, вачан.

Баян, эрэ тыликсэ, судту упкатва улгучэчэн. Баян гундечэн:

— Би туги дялдадем: минӈи ӈинакинми сома ая бичэн, минӈивэ авдував этэетчэӈкин. Би гэлэдем, эр хавамни ӈинакинми бимнэдун бидэн, ӈинакинӈачин тулилэ бидедэн, бэегэчин эдэн турэттэ. Нуӈан, долбонива энэ адерэ гогодёдон, минӈивэ авдував этэетчэдэн.

Баян гуннэлин судьял судичэтын.

Упражнение 176

Прочтите. Укажите сложные предложения и предложения с оборотами.

1. Таткитту асаткантыки гунчэтын: асаткан акинин амакан эмэдеӈэн. 2. Би, хоктоли туксадяна, умнэт долдычав минэ эридеривэтын. 3. Би дёнчадям: он бу агили туксадячавун, он пулкил кикэтчэчэтын, он пулкилди капучивчал гарал бурудечэтын, он бу, супирэлдули угудянал, ӈэнэдечэвун. 4. Долболтоно, эдын сомат эдындеми этэчэлэн, куӈакар агкиттула суручэтын, пароход агдериван ичэттэвэр. 5. Нуӈан турэтчэрэкин, дылганин силгиндеригэчин бичэн, нуӈан сомат хивиндячан. 6. Бэюмимнил суручэлэтын, этыркэн амуттула сурусинэн, дяпкадун омӈонови адылви гадави. 7. Муннукар агландула хуктыллэктын, бэюмимнил тарилва вамчатын. 8. Ӈинакин окин-да Ерёмаду бидерэн, тэли Ерёмкат нуӈанман гэрбичэтын.

Упражнение 177

Определите, какие это предложения.

1. Со ая хэкупчуду тырганиду агиду бивки. Сигикагду эвки хэкупчу биси, агласалду дылачадук хэку бивки. Таргачинду тырганиду упкачин симуладявки. Умнэт экун-мал качуналлан. Тар гара дуннэлэ бурурэн. Дэги, дэгиктэденэ, гарава дуннэлэ бурувкэнэн, лэпурэлдиви сукчана. Муе уммулми — бираканэ ичэдеӈэс. Тар биракан со гиллэмэ, со хемур. Дэрумкимуллэкис — иду-дэ немумэ лалбука. Хактыраллан. Кэтэ химиктэл, дэгиӈнэктэл тавувчал. Тэгэми нян элэ эмэдеӈэс: тымардалан нян кэтэ дэгиӈнэктэл балдыдяӈатын. 2. Аявденни сируӈкэтми — аявкэл толгокикарви ирудави. 3. Ӈалэе-да, халгана-да ачин онёдёвки. 4. Дюр акнисал, удякиттули биденэл, мэмэгилвэр эвкил ичэрэ. 5. Дыгин акнисал умукэндулэ дасиптундула бидерэ. 6. Упкатви биниви бидекэл, упкатви биниви алагувдякал. 7. Тунӈа бэел тунӈаду дюкарду бидерэ. 8. Дэгденэ хэгэдевки, доми симуладявки. 9. Некчэрэкин ӈинакин эвки гогоро, эвки кикрэ — дюла эвки иврэ.

Упражнение 178

Прочтите. Сделайте синтаксический разбор текста.

Болони оран

Болони оллакин, мол упкат оланивкил. Иду-дэ авданнал, мучуктэл буручэл бивкил. Унэ тыматнэ со силэксэ бурувки, тамнакса со бивки. Дылача юрэкин, агидук эвки сурумуврэ. Тала чипичал, хелакил, хорокил турэртын долдывувкил. Угиели нюӈнякил, сот чомбидянал, дэгдевкил. Агидук бирала юми, эдын дэрэткив эдынмусинэкин, эрими ая бивки. Асиктал мучуктэлтын буруливкил, упкатван бэе дылван дасчанал. Болониду долбо со хактырапчу бивки. Хуму долбонива хумувки. Агландули ӈэнэдеми со ая бивки, мурэли хулалэ химиктэл ирчэл бивкил. Тар болдолво химиктэлвэ тавдями, со сэвдепчу бивки. Чалбар авданналтын бурурэктын, ичэтмэюпчу бивки. Болони бидерэкин, сот бу аявуӈнарав.

Упражнение 179

Прочтите. Сделайте синтаксический разбор предложений.

1. Дзержинский кабинеттулан заводту хавалдярил чолкол гурчактачил этыркэр, сэлэмэ хокто машинистылин, матросил, тадук кэтэ хуӈтутыкир илэл эмэктэӈкитын.

Дзержинский, столиклави тэгэтчэнэ, умунмэ-вэл, гева-вал гиркивэ ичэсинденэ, улгучэндечэн. Нуӈан эсит игды биси, аят дылгандиви, урумкунди, тыливгэнди улгучэндечэн.

Упкатту ханӈусалду нуӈан аямамат тыливкэниӈкин. Тадук план дярин гулдымэчиӈкитын, Дзержинский аямамат долчачиӈкин илэтыкин гуннэвэн.

— Эр тэде, — хадун нуӈан гуниӈкин. — Тэдевэ гунденни.

— Эр-кэ эчэ тэде биси. Туги оллакит, этэн ая биси. Эда эру бисивэн Дзержинский улгучэлиӈкин.

2. Амакан иду-вэл дагаканду иманнаду илэ эмэдерин дол-дывран, вагон хэргидэдукин хулукукэн, торгамилди хэркэвчэ илэ юрэн. Нуӈан эва-вал шпагава урэривэ дявучадячан.

Упражнение 180

Прочтите. Укажите виды связи словосочетаний в предложении.

Эвэнки улгурин

Учэлэ советыл, колхозил, таткичил ачир биӈкитын. Баил, самасэл эвэнкилвэ хавамнитадяӈкитын, бултанэвэтын тагдыдяна. Эвэнкил хутэлтын эӈкитын таткичилду татчара.

Советты власть эвэнкилду хоктово ничэн, аят бидедэтын, алагувдатын. Советты власть баилва, кулакилва, самасэлвэ ачинӈичан. Эси эвэнкил мэрӈилтын советылтын биси.

1941 анӈаниду Великай Отечественнай война оллан. Мунӈилэ дуннэлэвун фашистал эмэллэ. Упкат тэгэл угириврэ мэрӈивэр Родинавар фашисталдук дысуттавэр.

Эвэнкил эчэтын даргидаду илитта, нуӈартын хуӈтулнун тэгэлнун умунду суруллэ, мэрӈивэр Родинавар фашистылдук дысуттавэр.

Кэтэ эвэнкил фронтала суручэтын, дюлду элэ атыркар, этыркэр, асал, куӈакар эмэнмурэ. Эвэнкил, гороло фронтадук бидерил, эчэтын хавае ачин тэгэтчэрэ. Нуӈартын аят бэюмидечэтын, олломидячатын. Эвэнкил кэтэвэ бэйӈэксэлвэ, оллолво Родинадувар бучэтын. Асал аят колхозилдувар хавалдяӈкитын.

Великай Отечественнай войнаду аят хавалналитын эвэнкилду орденилва, медалилва бучэтын.

Сот фашисталнун кусидечэн, тадук ачин оран Иннокентий Увачан. Советскай правительство нуӈанман Советский Союз Геройдин гэрбичэн.

Митӈиду Родинадут лучал, ненцыл, мансил, чукчал, эвэнкил, тадук кэтэ хуӈтул тэгэл умукэндивэр дялилдивар бидерэ. Эвэнкил хутэлтын хэгдылду ӈэрипчулду интернатылду бидерэ, таткичилду алагувдяра. Эвэнкил, таткитва этэми, хэгдылдулэ городылдула алагувнасинивкил. Кэтэ эвэнкил алагумнилди, аичимнилди, хэгдыду хаваду хавалдяра. Советты власть очалан эвэдыл тэгэл сот балдыра. Колхозилвар эвэнкил мэртын нёравдяра.

Эвэнкил учэлэ эӈкитын гулэлду бирэ, эси нуӈартын ӈэрипчулду гулэлду бидерэ. Куӈакар яслилду бидерэ. Эвэнки-аси, энэ хивина, аят хавалдяран. Аяткул пэктырулэсэл, аят элбэскэтчэрил, аят суксиллалди гиркудярил омолгил, хунил биси.

Кэтэ эвэнкил дукуласал, поэтыл очал. Нуӈартын улгурилвэ, икэвурвэ дукудяра.

Упкат эвэнкил сомамат аявдерэ мэрӈивэр Советскайва Родинавар.

Авторы

Елена Лебедева

Ольга Константинова

Поделиться